Δυό μονοπάτια πλέκονται πάντα στη ζωή μου. Μια πατάω στο ένα, μια στο άλλο, αλλά όπου κι αν πατήσω, οι δύο αυτοί δρόμοι πάντα συναντιούνται. Η αγάπη μου για τα φυτά και η αγάπη μου για τους ανθρώπους. Οι σπουδές μου στην ψυχολογία και στα ανθρώπινα δικαιώματα και οι σπουδές μου στην βοτανοθεραπεία.
Από την πρώτη στιγμή που άρχισα να ασχολούμαι με την καταγραφή της παραδοσιακής χρήσης των φυτών είχα σαν προτεραιότητα να βρω τους ανθρώπους πίσω από τα γιατροσόφια. Η έννοια μου ήταν να καταλάβω τη βαθιά σχέση που είχαν κάποτε οι άνθρωποι με τα φυτά στο νησί της Κέρκυρας . Η περιγραφή της «χρήσης» των φυτών από τους παλιούς είναι απλά μία εικόνα που διασώθηκε μέσα στις αναμνήσεις όσων μου έκαναν την τιμή να τις μοιραστούν μαζί μου. Μέσα από τις λέξεις όμως ξεπηδούν οι εικόνες των ανθρώπων. Και οι ιστορίες τους… Ζυμωμένες με υλικά από τη γη αυτού του τόπου και τη φύση της… Σε μία εποχή που δεν είναι καθόλου μακρινή και που η ζωή στα χωριά τουλάχιστον της Κέρκυρας ήταν απόλυτα εξαρτημένη από όσα η φύση είχε να προσφέρει.
Ποιοι ήταν λοιπόν αυτοί οι άνθρωποι; Ακόμα είμαι πολύ μακριά από το να αισθανθώ κοντά τους. Οι ιστορίες είναι κλειδωμένες. Κι εγώ έχω αποφασίσει να προχωράω τόσο όσο μου επιτρέπεται… Δεν έχει σημασία ποιος θα είναι τελικά αυτός που θα μπορέσει να διαβάσει τα γραπτά που άφησαν πίσω τους κάποιοι από αυτούς. Είμαι σίγουρη ότι θα είναι αυτός που θα είναι σε θέση να τα δει έτσι όπως τους πρέπει.
Το μόνο που μπορώ να κάνω σήμερα είναι να μοιραστώ τι έχω καταλάβει μέχρι τώρα.
Τα γιατροσόφια που έχω καταγράψει μέχρι στιγμής είναι τα γιατροσόφια των απλών ανθρώπων του χωριού. Ζώντας μακριά από την πόλη και τις περισσότερες φορές, μην έχοντας καν τη δυνατότητα να πληρώσουν τον γιατρό έπρεπε να τα βγάλουν πέρα μόνοι τους. Τα περισσότερα από αυτά είναι γιατροσόφια πρώτων βοηθειών και το κύριο χαρακτηριστικό τους ήταν ότι παρασκευάζονταν την ώρα την ανάγκης. Είμαστε σε μία εποχή που δεν υπήρχαν υλικά για ξόδεμα. Το κάθε τι μετρούσε και ήτανε σημαντικό. Ακόμα και το κομμάτι από το παλιοσέντονο που θα χρησιμοποιούσαν στις κομπρέσες ή στα καταπλάσματα. Πόσο μάλλον το λάδι για τις επαλείψεις…
Κι έτσι, τα περισσότερα ξεκινάνε… « Η νόνα έπαιρνε το μπρίκι, έριχνε λίγο λάδι και τα βοτάνια μέσα και το έβαζε στη φωτιά…» Δεν παρασκεύαζαν πράγματα για να συντηρηθούν. Έφτιαχναν αυτό που χρειαζόταν, τη στιγμή που το χρειαζόταν.
Υπήρχε όμως κάτι που έπρεπε να το προβλέψουν. Και αυτό ήταν η διατήρηση της γνώσης και η μετάδοση της στην επόμενη γενιά.
Στις αναμνήσεις των περισσοτέρων υπάρχει η εικόνα ότι περπατώντας για τα χωράφια ή για να πάνε τα ζώα να βοσκήσουν, οι γονείς τους έδειχναν από πολύ μικρή ηλικία ποια φυτά τρώγονται, ποια είναι επικίνδυνα και ποια θα τους συντρέξουν στην ανάγκη τους. Τις περισσότερες φορές μασουλώντας και κάποιο από αυτά… μια και η εκπαίδευση στις γεύσεις είναι βασικό κομμάτι της παραδοσιακής εισαγωγής στον κόσμο των φυτών.
Κυρίως, βέβαια, μάθαιναν από την εμπειρία. Η εκπαίδευση ήταν φυσική και γινόταν μέσα στο συνηθισμένο πλαίσιο της ροής της οικογενειακής ζωής. Αυτό έσωσε και τις πληροφορίες που έχουν διασωθεί αφού η γνώση που έχει αφομοιωθεί μέσα από την εμπειρία δεν ξεχνιέται ποτέ.
Όταν τα πράγματα δυσκόλευαν, ο καθένας στρεφόταν όπου είχε πρόσβαση για να βρει τη βοήθεια που χρειαζόταν. Πρώτα από όλα, η γειτονιά και η παρέα των γυναικών. Οι γυναίκες πάντα είχαν έναν ιδιαίτερο τρόπο με αυτού τους είδους τις γνώσεις και όπως μοιράστηκε μαζί μου η Μαρία Φαϊτά, οι γυναίκες που έμεναν κοντά συνήθιζαν να μαζεύονται τα βράδια κι ενώ τα χέρια τους δούλευαν σε μία κοινή εργασία (τα χέρια των παλιότερων δεν έπαυαν ποτέ να δουλεύουν…) μοιράζονταν τις ιστορίες, τις έγνοιες και τα βάσανα τους και αναζητούσαν την συμβουλή η μία της άλλης, και ειδικά των γηραιότερων.
Όταν ούτε κι αυτό δεν ήταν αρκετό, πήγαιναν στους ειδικούς! Σε κάθε χωριό υπήρχαν πολλοί που είχαν εξειδικευμένες γνώσεις σε σχέση με την θεραπευτική χρήση των φυτών. Ο καθένας σε διαφορετικό βαθμό ανάλογα με την προσωπικότητα, τα ενδιαφέροντα, τα ταλέντα αλλά και την οικογενειακή του καταγωγή, μια και η γνώση αυτή πήγαινε συνήθως από γενιά σε γενιά μέσα στις ίδιες οικογένειες.
Είναι περίεργο και μου πήρε μερικά χρόνια για να το συνειδητοποιήσω αλλά όταν ήρθα ξένη να ζήσω στην Κορακιάνα, σχεδόν όλοι οι άνθρωποι με τους οποίους απέκτησα μία ιδιαίτερη σχέση σε μία εποχή που δεν είχε καν ξεκινήσει το ενδιαφέρον μου για τα βότανα ήταν μέλη της οικογένειας Μεταλληνού. Το παρατήρησα κάποια στιγμή και μου έκανε εντύπωση αλλά δεν μπορούσα να βγάλω κάποιο συμπέρασμα σε σχέση με αυτό.
Κι έτσι ξεκίνησε η ιδιαίτερη φιλία μου με τη Μαρία Φαϊτά που μου άνοιξε την πόρτα στην βαθιά σχέση των ανθρώπων της Κέρκυρας με τα φυτά και ξεκινήσαμε μαζί αυτό το μαγικό ταξίδι. Όπως μου έχει πει η ίδια και όπως αναφέρεται και στο βιβλίο «Η Κάτω Κορακιάνα από το μακρινό χθες… στο σήμερα» του Σπύρου Καλούδη, η οικογένεια ήρθε από την Κρήτη και όταν βρέθηκαν σε έναν καινούριο τόπο, προφανώς βασίστηκαν στα γιατροσόφια που ήξεραν για να τα βγάλουν πέρα. Δεν ξέρω αν μπορεί κάποιος πια να καταλάβει σήμερα τι από αυτά που έχουν επιβιώσει ήρθε από την Κρήτη και πως ζυμώθηκε με ότι βρήκαν στην Κέρκυρα. Αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι συγκεκριμένα γιατροσόφια με κάνουν πάντα να ρωτήσω αυτόν που τα μοιράζεται μαζί μου «Πες μου, σε παρακαλώ, ποιο ήταν το επίθετο της γιαγιάς ή της θείας ή όποιας άλλης γυναίκας αναφέρεται με το επίθετο του άνδρα της…» ξέροντας από πριν την απάντηση και περιμένοντας την επιβεβαίωση. … Μεταλληνού από την Άνω Κορακιάνα ή από τον Άγιο Βασίλη, οι δύο βασικές περιοχές που ζουν οι σημερινοί απόγονοι της οικογένειας.
Σε αυτή τη μεγάλη πολυποίκιλη ομάδα των «ειδικών» μπορούσε κανείς να βρει τις μαμές του χωριού, τους πρακτικούς για τα σπασίματα που ίσως είναι αυτοί που είχαν την μεγαλύτερη αναγνώριση και για τους οποίους έχουν διασωθεί οι περισσότερες πληροφορίες, τις ξεματιάστρες, τις μάγισσες, τους εξειδικευμένους άντρες και γυναίκες στο «κόψιμο της χρυσής», τους ιερείς που βοηθούσαν με ότι γνώσεις είχαν το ποίμνιο τους, τους δασκάλους αλλά και τους γιατρούς που χρησιμοποιούσαν βότανα γιατί πολύ απλά δεν είχαν φάρμακα, όπως η μοναδική Μάσιγκα των Παξών. Οι αληθινοί βοτανοθεραπευτές ανάμεσα τους, αυτοί που είχαν βαθιά γνώση της θεραπευτικής χρήσης των φυτών βασισμένη στην ελληνική παράδοση, ήταν λίγοι και ξεχωριστοί. Τουλάχιστον με βάση αυτά που ξέρω μέχρι τώρα… Είμαι σίγουρη ότι στο μέλλον θα έρθουν και άλλα ονόματα και άλλες ιστορίες ξεχωριστών ανθρώπων στην συλλογική μας συνειδητότητα.
Ο πιο γνωστός ανάμεσα τους είναι ο «Κουζίνας», ο Κωνσταντίνος Σουπιώνης από τον Κάτω Γαρούνα. Ο μοναδικός για το οποίο πέρα από τις θαυμαστές θεραπείες που έχουν διασωθεί στη μνήμη των ανθρώπων που νιώθουν ευγνωμοσύνη που τους έσωσε τη ζωή υπάρχουν μαρτυρίες ότι προσέγγιζε τον ασθενή με βάση την ιδιοσυγκρασία του και άρα, η γνώση του ήταν βαθιά ριζωμένη στην ελληνική βοτανοθεραπευτική παράδοση. Το πρώτο που έμαθα για αυτόν ήταν ότι έφτιαχνε κηραλοιφές που συντηρούσε μέσα σε καρυδότσουφλα τυλιγμένα σε φύλλα λεμονιάς ή καρυδιάς, μία περιγραφή που με συγκίνησε βαθιά.
Ένα δεύτερο όνομα ήρθε μόλις χθες στον κόσμο μου και αυτός είναι ο «βοτανολόγος» Λώμης Ξενοφώντας από τους Πάγους. Συνήθιζε και αυτός να γράφει τα περιστατικά και τις συνταγές του, προφανώς όπου έβρισκε λίγο χαρτί όπως γινόταν εκείνη την εποχή και με μελάνι που θα έφτιαχνε από τη φύση, ζουπώντας τις ελιές ή τους καρπούς της φυτόλακας. Δεν το ξέρω, το υποθέτω. Είναι πολύ σημαντικό για μένα όμως ότι έμαθα ότι υπήρξε κάποιος σαν κι αυτόν. Ο γιός του ήταν και αυτός “βοτανολόγος” αλλά τώρα πια δεν βρίσκεται στη ζωή κανένας από τους δύο.
Το ενδιαφέρον μου για αυτούς τους ανθρώπους έχει να κάνει με κάτι πολύ πιο βαθύ από τις συνταγές ή τους τρόπους θεραπείας που ακολουθούσαν. Είναι οι τελευταίοι κρίκοι μίας αλυσίδας που για μένα έχει σπάσει και δεν είναι ακόμα αδύνατο να την ξανασυνδέσουμε. Αυτό που αναζητώ είναι ο τρόπος σκέψης τους. Αυτό είναι η βοτανοθεραπεία. Δεν έχει καμία σχέση με την αντιστοίχιση των φυτών με ιδιότητες, ασθένειες ή όργανα του σώματος μας. Είναι ένα ολοκληρωμένος τρόπος σκέψης, στρατηγικής και στάσης ζωής και η παράδοση μας είναι μία από τις μεγαλύτερες στον κόσμο. Οφείλουμε να την ξαναβρούμε στην ουσία της, στη βαθιά σοφία των διαδοχικών γενεών που την διαμόρφωσαν και οι άνθρωποι αυτοι είναι οι οδηγοί μας για να ταξιδέψουμε στο παρελθόν.
Η Μάσιγκα των Παξών, ο «Κουζίνας» και ο Λώμης από τους Πάγους μαζί με τα γιατροσόφια των απλών ανθρώπων είναι η βοτανοθεραπευτική παράδοση των νησιού των Φαιάκων. Εδώ που η πρώτη καταγεγραμμένη θεραπευτική πράξη αποδίδεται σε μία μυθική μορφή, την Μήδεια, την μεγάλη γιατρέσσα της αρχαιότητας που από τη ρίζα του ονόματος της έχουν προκύψει όλες οι λέξεις της δυτικής ιατρικής που αφορούν την θεραπεία. “Media” το όνομα της στα λατινικά και από εκεί η ρίζα “med” που βρίσκεται στις λέξεις medical, medicina, medicinalis και τόσα άλλα που μπορούμε να βρούμε αναλυτικά στο βιβλίο του Γεράσιμου Ρηγάτου «Αρχαίοι Μυθικοί Θεραπευτές».
Η ιστορία αυτή αναφέρεται στα Αργοναυτικά του Απολλώνιου του Ρόδιου και σύμφωνα με αυτήν, η Μήδεια θέλησε να ευχαριστήσει τη νύμφη Μάκριδα και τις αδελφές της που την έκρυψαν στη σπηλιά που βρήκαν και οι ίδιες καταφύγιο κυνηγημένες από την Ήρα επειδή κάποτε μεγάλωσαν τον Διόνυσο. Στην σπηλιά αυτή τελέστηκε και ο γάμος της Μήδειας με τον Ιάσονα. Το δώρο της ήταν να αδειάσει όλο το αίμα από τις φλέβες τους και να το αντικαταστήσει με ένα ελιξίριο, χαρίζοντας τους πάλι τα νιάτα τους. Η σπηλιά αυτή με τις δύο εξόδους, όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά, βρισκόταν στο έδαφος της Κέρκυρας και πάντα μου φέρνει στο μυαλό ένα συγκεκριμένο μέρος όταν διαβάζω για αυτήν. Μυθική μεν η ιστορία αλλά μεγάλη η μορφή που ξεκίνησε την θεραπευτική παράδοση της Κέρκυρας, ανεξάρτητα από τους μύθους που αφορούν την προσωπική της ζωή και πως τους αντιλαμβάνεται ο καθένας.
Μαζί με όλους αυτούς τους μεγάλους και ξεχωριστούς, η καρδιά μου τοποθετεί και μια γυναίκα από το Κατωμέρι για την οποία μου μίλησε η φίλη μου η Μαρία.
«Η Ευγενία έκανε ενέσεις και ήξερε πολλά. Για τον πονοστόμαχο, για τη χρυσή, για γαστρεντερίτιδες, για κρυώματα, για βηξίματα, για βηξίματα διαφορετικά… (έχει καταλάβει η Μαρία τι ψάχνω να ακούσω και το πλέκει στη διήγηση της…) και τα άλλα που σου είπα… Από το ίδιο σόι ήταν όλοι… Μεταλληνοί… από εκεί κάτω ήρθανε από την Κρήτη όλοι… εγώ σου λέω ότι αν κάποιος ψάξει εκεί κάτω τους παλιούς στην Κρήτη, θα τα βρει όλα αυτά πάλι κι εκεί…»
«Εγώ θυμάμαι που η Ευγενία ήτανε στο δρόμο κι έκανε τις δουλειές της σαν νοικοκυρά. Θα πήγαινε στον κήπο να κόψει τα λάχανα της, θα πήγαινε να μαζέψει λίγο σανό για το ζώο της, θα πήγαινε στις κότες να φέρει χόρτα να φάνε, θα πήγαινε στο πηγάδι να φέρει το νερό της… εκεί γύρω της λοιπόν, σε όλο αυτό τον κύκλο, έλεγε…»
Ζούσε την ζωή της απλά και μοιραζότανε τη γνώση, το ταλέντο της και την παράδοση της οποίας ήταν κοινωνός … όπου την έβρισκε ο καθένας όταν την χρειαζόταν… χωρίς τίτλους και χωρίς ανταλλάγματα… η Ευγενία είναι στη δική μου σκέψη η πιο αυθεντική μορφή παραδοσιακής θεραπεύτριας. Η περιγραφή της με περισσότερα λόγια από αυτά που βρίσκονται εδώ, άγγιξε την καρδιά μου και γέμισε τα μάτια μου δάκρια.
Σημείωση: Αρκετά από τα παραδοσιακά γιατροσόφια που έχουν καταγραφεί μέχρι στιγμής μπορεί να βρει κανείς αναρτημένα στη σελίδα μου στο Facebook: Παραδοσιακά Γιατροσόφια της Κέρκυρας και της Κεφαλονιάς.
Βιβλιογραφία
1.Σπύρου Νικ. Καλούδη, Η Κάτω Κορακιάνα απ’το μακρινό χθες … στο σήμερα, Κοινότητα Κάτω Κορακιάνας, 1994, Κέρκυρα
2.Ε. Αποστολοπούλου – Μιχαηλίδου, Η Μάσιγκα των Παξών. Η γιατρός Μαρία Μητσιάλη, 1895-1981, 2008, Αθήνα
3. Γεράσιμος Ρηγάτος, Μήδεια. Προσεγγίζοντας τη μαγεία και τη θεραπευτική της προϊστορίας, Γεράσιμος Α. Ρηγάτος και ΒΗΤΑ Ιατρικές Εκδόσεις, 2015, Αθήνα
