Ένα πρωινό, πριν από πέντε χρόνια, βρέθηκα για πρώτη φορά στο κοινοτικό ιατρείο του χωριού. Οι γονείς του συζύγου μου ήρθαν να μείνουν μαζί μας μετά τον σεισμό του 2014 στην Κεφαλονιά και χρειάστηκε να επισκεφθούν την γιατρό. Καθώς περιμέναμε στην αίθουσα αναμονής μαζί με άλλους ηλικιωμένους από το χωριό, ξεκίνησε συζήτηση για ένα φυτό που τα παλιά χρόνια, όποιος είχε χαλασμένο δόντι έκανε μπουκώματα με το τσάι της ρίζας του και το δόντι έπεφτε. Το φυτό είχε ένα όνομα άγνωστο σε μένα αλλά αυτή ήταν η στιγμή που αποφάσισα ότι ήθελα να μάθω περισσότερα για την παραδοσιακή χρήση των βοτάνων στην Κέρκυρα και αν είναι δυνατόν, να γράψω για αυτήν.
Δεν ήταν καθόλου εύκολη διαδικασία! Δεν κατάγομαι από την Κέρκυρα και δεν είχα κάποιον στην οικογένεια μου που θα μπορούσα να ρωτήσω. Πέρασε αρκετός καιρός μέχρι να βρω τρόπο να ασχοληθώ με αυτό που είχα αποφασίσει να κάνω. Το πρώτο που κατάλαβα ήταν ότι η εργασία που ανέλαβα είναι έργο ζωής. Οι πληροφορίες ξεδιπλώνονται αργά και αποκτούν νόημα καθώς εγώ ωριμάζω και εξελίσσομαι, τόσο γνωστικά στο πεδίο της βοτανοθεραπείας, αλλά και σαν άνθρωπος και ενεργό μέλος της κοινωνίας στην οποία ζω.
Η γνώση αυτή των παραδοσιακών κοινωνιών προστατεύεται από τα μέλη της και δεν μοιράζεται απλόχερα. Είναι μοναδική η στιγμή που η ζωή με φέρνει κοντά σε κάποιον που θα ήθελε να μοιραστεί μαζί μου όσα θυμάται από τους ανθρώπους που γνώριζαν καλά την θεραπευτική χρήση των φυτών.
Σκοπός μου είναι να ενώσω τις σκόρπιες αναφορές σε ένα δομημένο κείμενο, το οποίο θα είναι πάντα ελεύθερα διαθέσιμο σε όποιον ενδιαφερθεί για αυτό. Από όταν ξεκίνησε αυτή η εργασία να παίρνει μορφή, δέχομαι συχνά προσκλήσεις από σχολεία και πολιτιστικούς συλλόγους για να παρουσιάσω αυτό το υλικό που βρίσκεται πάντα σε εξέλιξη, καθώς καινούρια στοιχεία έρχονται συνέχεια στο φως. Η ανταπόκριση μου είναι πάντα θετική και είναι ο τρόπος να εκφράσω έμπρακτα την ευγνωμοσύνη μου στους ανθρώπους που μοιράζονται την γνώση τους μαζί μου.
Στην αρχή, το ενδιαφέρον μου εστιάστηκε στη θεραπευτική χρήση των φυτών. Κατέγραφα τις μαρτυρίες προσπαθώντας να συσχετίσω την τοπική ονομασία του φυτού με την επιστημονική και ψάχνοντας να βρω τι ήταν κοινό στις περισσότερες μαρτυρίες, που υπήρχε συμφωνία και που όχι και τι από όλα αυτά ήταν σύμφωνο με τη σύγχρονη δυτική βοτανοθεραπεία. Αυτό που ψάχνω πάνω από όλα είναι αν πίσω από τις θεραπευτικές χρήσεις των φυτών διαφαίνεται ένα θεραπευτικό σύστημα με συγκεκριμένο τρόπο σκέψης, αρχές και στρατηγική. Κάτι τέτοιο δεν έχει καταστεί δυνατό για την ώρα.
Ότι έχω καταγράψει μέχρι στιγμής ανήκει σε αυτό που ονομάζεται «Οικιακή Ιατρική». Συνάντησα πρώτη φορά αυτό τον όρο σε ένα άρθρο της Stephany Hoffelt στο περιοδικό Plant Healer (Plant Healer Magazine, Vol. V#III, summer 2015) και με βοήθησε πραγματικά να οργανώσω τη σκέψη μου σε σχέση με το υλικό που συγκεντρώνω.
«Η Οικιακή Ιατρική είναι ένας όρος του Dr. William Buchan που περιγράφει αυτόνομες πρακτικές αυτο-φροντίδας που ασκούνται στο σπίτι. Οι ανθρωπολόγοι συχνά περιγράφουν τον όρο σαν την επικρατούσα κουλτούρα αυτο-φροντίδας, η οποία περιλαμβάνει προσωπικές ή οικογενειακές πρακτικές βασισμένες στη λαϊκή γνώση. Η γνώση αυτού του είδους μεταδίδεται συνήθως προφορικά από γενιά σε γενιά.»
Το μεγαλύτερο μέρος του υλικού που έχω καταγράψει είναι ακριβώς αυτό. Όπως θα δούμε στη συνέχεια, οι περισσότερες από αυτές τις πρακτικές αφορούν την παροχή πρώτων βοηθειών ή την χρήση των βοτάνων για την πρόληψη ή ανακούφιση μίας κατάστασης. Δεν υπάρχουν αναφορές στη θεραπεία χρόνιων νοσημάτων και δεν υπάρχουν αναφορές στα διαφορετικά ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά των ανθρώπων και των φυτών, στοιχείο που αποτελεί σημαντικό κομμάτι της δυτικής βοτανοθεραπείας. Τέτοια γνώση είχε πιθανότατα μόνο ο «βοτανολόγος» του χωριού, ο οποίος είχε αφιερώσει ουσιαστικά τη ζωή του στη μελέτη των φυτών και συνήθως, είχε κληρονομήσει ένα σημαντικό μέρος της γνώσης του από τις προηγούμενες γενιές της οικογένειας του.
Είμαι απόλυτα σίγουρη ότι τέτοια στοιχεία υπάρχουν στα γραπτά που άφησαν οι τελευταίοι από αυτούς τους αυθεντικούς «βοτανολόγους» που έζησαν και δραστηριοποιήθηκαν στην Κέρκυρα και η δουλειά τους αντιπροσωπεύει αυτό που η Hoffelt περιγράφει ως «Λαϊκή Βοτανοθεραπεία».
«Η Λαϊκή Βοτανοθεραπεία ασκείται από μη επαγγελματίες ειδικούς, όπως είναι οι μαμές και οι βοτανοθεραπευτές».
Μέχρι τώρα, γνωρίζω δύο γνωστούς Κερκυραίους «βοτανολόγους». Και οι δύο ήταν αγρότες που βοηθούσαν τους συντοπίτες τους με τις γνώσεις τους.
Ο Κωνσταντίνος Σουπιώνης έζησε και δραστηριοποιήθηκε στον Κάτω Γαρούνα της νότιας Κέρκυρας. Πολλοί θυμούνται ακόμα τις θαυμαστές θεραπείες που έκανε και είναι γενικά αποδεκτό ότι χάρη σε αυτόν μειώθηκε δραστικά ο αριθμός των παιδιών που έμεναν ανάπηρα λόγω δυσκολιών κατά τη γέννα. Οι τραυματισμοί του ευαίσθητου μυοσκελετικού συστήματος των μωρών ήταν συχνοί όταν τα πράγματα δεν εξελισσόταν ομαλά και ο «βοτανολόγος» ήταν αυτός που έφερνε τα κόκαλα στη θέση τους και φρόντιζε να μην μείνει κουσούρι στο σώμα του νεογέννητου.
Οι συντοπίτες του τον φώναζαν «Κουζίνα», μάλλον γιατί έφτιαχνε τα γιατρικά του στο «κουζινί», όπως όλοι οι βοτανάδες. Είναι ο μόνος που γνωρίζω μέχρι στιγμής ότι έφτιαχνε κηραλοιφές. Τα βάζα ήταν δυσεύρετα εκείνη την εποχή και έτσι, οι κηραλοιφές έμπαιναν σε καρυδότσουφλα και τυλιγόταν σε καρυδόφυλλα ή φύλλα λεμονιάς.
Σε αντίθεση με τους περισσότερους συντοπίτες του γνώριζε γραφή και ανάγνωση. Είχε βιβλία βοτανοθεραπείας και σημείωνε τις συνταγές και τα θεραπευτικά του πρωτόκολλα με μελάνι που έφτιαχνε από ελιές ή από καρπούς φυτολάκκας. Είναι πολύ σημαντικό να μελετηθούν τα κείμενα αυτά από έναν βοτανοθεραπευτή με γνώση διαφορετικών βοτανοθεραπευτικών συστημάτων για να γίνει δυνατή η αναγνώριση των αρχών που διέπνεαν την εργασία του και η σύνδεση τους με την αρχαία ελληνική και παραδοσιακή βοτανοθεραπεία.
Είναι απολύτως βέβαιο από τις μαρτυρίες που υπάρχουν ότι είχε γνώσεις διαφορετικών ανθρώπινων ιδιοσυγκρασιακών τύπων και η θεραπεία βασιζόταν στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κάθε ασθενή και όχι στη διάγνωση της ασθένειας με βάση την σύγχρονη δυτική ιατρική.
Ο δεύτερος διάσημος «βοτανολόγος» της εποχής αυτής (περίπου ανάμεσα στους δύο παγκόσμιους πολέμους) ονομαζόταν Ξενοφώντας Λώμης και ζούσε στο χωριό Πάγοι στη Βόρεια Κέρκυρα. Άφησε και αυτός γραπτά με συνταγές, θεραπευτικά πρωτόκολλα και σημειώσεις, τα οποία δεν έχουν μελετηθεί. Ο γιός του ήταν και αυτός «βοτανολόγος».
Ο τρίτος όρος από την εργασία της Stephany Hoffelt που αφορά το υλικό αυτό είναι η «Επαγγελματική Ιατρική». Εδώ έχουμε την περίπτωση της Μάσιγκα, της γιατρέσσας των Παξών. Η Μάσιγκα ήταν η τρίτη γυναίκα που αποφοίτησε από την ιατρική σχολή στην Ελλάδα. Οι δύο πρώτες ήταν δύο αδελφές από την Κεφαλονιά, η Αγγελική και Αλεξάνδρα Παναγιωτάτου. Ήταν η μόνη γιατρός στους Παξούς από το 1924 έως το 1968 και χρησιμοποιούσε βότανα λόγω έλλειψης φαρμάκων. Δίδασκε τους ασθενείς της πως να χρησιμοποιούν τα βότανα όταν χρειαζόταν και πιθανότατα, έμαθε συνταγές από κάποιους από αυτούς.
Η Σοφία Κόνταρη είναι ένα νέο κορίτσι που μεγάλωσε στους Παξούς και θυμάται ότι κάθε χειμώνα υπήρχε πάνω στο τραπέζι της κουζίνας, ένα σιρόπι για τον βήχα από φύλλα και βλαστούς Αλθαίας που φτιαχνόταν με συνταγή της Μάσιγκας. Ο τρόπος παρασκευής είναι πολύ ιδιαίτερος και δεν έχω συναντήσει κάτι ανάλογο μέχρι στιγμής, παρόλο που γνωρίζω συνταγές σιροπιών με βότανα από πολλές διαφορετικές χώρες. Επίσης, είναι η μοναδική συνταγή για πραγματικό σιρόπι και όχι συμπυκνωμένο τσάι όπως γινόταν στην Κέρκυρα, που επιπλέον μπορούσε να συντηρηθεί.
«Μάζευαν τα φύλλα και τα κοτσάνια, τα κοπάνιζαν στο γουδί.. πέτρινο γουδί με πέτρινο γουδοχέρι.. και τα κοπάνιζαν αρκετά μέχρι να βγάλουν τη βλέννα που βγάζουν…περίπου μισή ώρα…και τον πολτό αυτόν τον μετέφεραν στην κατσαρόλα με λίγο νερό μέχρι να σκεπαστεί ο χυλός και το έβραζαν για αρκετή ώρα. Μπορεί και δύο και τρεις ώρες σε χαμηλή φωτιά. Η κατσαρόλα δεν ήταν σκεπασμένη γιατί φουσκώνει… δεν νομίζω να ήταν σκεπασμένη… Το έβραζαν μέχρι αυτό να αρχίσει να στήψει. Μετά, το σούρωναν. Δεν ήταν εύκολο με σουρωτήρι. Το έκαναν με τουλπάνι ή με τούλι και μετά, στον χυλό αυτό που έμενε, πρόσθεταν λίγη ζάχαρη και το έβραζαν μέχρι να γίνει σιρόπι. Για λίγη ώρα μετά… Το είχαν σε γυάλινο μπουκάλι και το χρησιμοποιούσαν σε περιόδους που τα παιδιά έβηχαν πολύ… πιο πολύ για το βήξιμο. Ήταν από τις μεγάλες τις μολόχες και δεν χρησιμοποιούσαν τα ανθούδια. Το είχαμε όλο το χειμώνα πάνω στο τραπέζι της κουζίνας και την επόμενη χρονιά έφτιαχνε καινούριο. Το έφτιαχνε η μαμά μου, που το είχε μάθει από την αδελφή της γιαγιάς, η οποία ήταν φίλη με την Μάσιγκα.»
Σοφία Κόνταρη
Δυστυχώς, ελάχιστες πληροφορίες υπάρχουν για τον τρόπο που χρησιμοποιούσε η Μάσιγκα τα βότανα. Είναι πολύ σημαντικό να μπορέσουμε κάποια στιγμή να καταγράψουμε τις πληροφορίες αυτές, όσο υπάρχουν ακόμα στη ζωή άνθρωποι που ήταν ασθενείς της.
Οι μαρτυρίες για την παραδοσιακή θεραπευτική χρήση των φυτών στην Κέρκυρα έχουν κατηγοριοποιηθεί μέχρι στιγμής, ως εξής:
- Βότανα για τη Γρίπη και το Κρυολόγημα
- Αντιμετώπιση Ατυχημάτων
- Προσωπική Φροντίδα και Ομορφιά
- Αντιμετώπιση του Πόνου
- Διάφορα Άλλα Γιατροσόφια
‘Άλλες χρήσεις των φυτών που προέκυψαν από τις συνεντεύξεις είναι οι παρακάτω:
Τα άγρια φυτά στην παραδοσιακή κερκυραϊκή διατροφή: χόρτα, μανιτάρια και φρούτα
Τα φυτά στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων: καθαριότητα, υφαντική, βαφική και άλλες χρήσεις
Το υλικό αυτό προέρχεται από συνεντεύξεις με ανθρώπους που μεγάλωσαν στην Κέρκυρα και πολλές από αυτές τις συνεντεύξεις έχουν ηχογραφηθεί, ειδικά οι πιο πρόσφατες. Η ηχογράφηση και απομαγνητοφώνηση προέκυψαν σαν ένας τρόπος διατήρησης της ντοπιολαλιάς κατά την περιγραφή.
Οι συνεντεύξεις ήταν ελεύθερες. Οι ομιλητές μπορούσαν να μοιραστούν ότι οι ίδιοι είχαν επιλέξει και ήθελαν. Η ελευθερία αυτή είχε σαν αποτέλεσμα να προκύπτουν καινούρια πεδία ενδιαφέροντος και θέματα που δεν μπορούσα να σκεφτώ από την αρχή.
Δεν υπήρχε ερωτηματολόγιο. Υπήρχε απλά, ένα γενικό πλαίσιο συζήτησης για να καλυφθούν όλα τα θέματα και για να διατηρείται η ροή της κουβέντας.
Γενικά, δεν υπήρχαν επίσημες διαδικασίες. Ευτυχώς, σε έναν μικρό τόπο όλοι λίγο πολύ γνωρίζουν ποιος είσαι και τι κάνεις αλλά προσπαθούσα να εξηγώ σε όσους δεν με γνώριζαν καλά ότι σκοπός της καταγραφής αυτού του υλικού είναι η επεξεργασία του για να είναι διαθέσιμο σε όλους και ότι οι μαρτυρίες που θα μπουν στα κείμενα που θα γραφτούν, θα αναφέρουν πάντα το όνομα του ανθρώπου που μοιράστηκε την πληροφορία μαζί μου.
Το μεγαλύτερο μέρος των πληροφοριών αυτών δεν υπάρχουν σε βιβλία ή άλλες γραπτές πηγές. Οι φωτογραφίες που συνοδεύουν τα κείμενα είναι δικές μου, εκτός εάν αναφέρεται αλλιώς.
Τα είδη των φυτών που αναφέρονται ελέγχθηκαν με βάση τη λίστα των φυτών των Ιονίων Νήσων που έχει συνταχτεί από την επιστημονική ομάδα του Ινστιτούτου Βοτανικής του Πανεπιστημίου της Βιέννης και βρίσκεται αναρτημένη στην ιστοσελίδα Flora Ionica Project Page:
